Oecumenische Basisgemeente Apeldoorn

Iconen

Over de werkelijkheid van het onzegbare

7 december 2014

Welkom

Vandaag is het de eerste adventszondag. De eerste stap in de ontwikkeling naar het lichtfeest van Kerstmis. Advent betekent het leren zien van de werkelijkheid in het Goddelijk licht. We steken lichtjes aan als tekenen hiervan. Tekenen spelen een belangrijke rol bij Kerstmis. Zo kregen de herders en de wijzen tekenen om naar de stal en de kribbe te gaan.

Je hoort het suizen
er is een betekenis
het is niet zegbaar
is er een aanwezigheid?
tekens wisselen
wat zou het betekenen
het kan niet gezegd

Vandaag gaat het over ikonen, ook tekenen van een andere werkelijkheid. Die tekenen moeten dan wel geduid worden. In deze viering gaan we dat proberen, onder meer door bij de ikonen te mediteren.

Maar voordat we daar mee beginnen, zingen we een lied om ons daarvoor open te stellen

Openingslied: Adem ons open

Mededelingen

Collecte

Op 10 december is het de dag van de mensenrechten. Het leek ons daarom goed te collecteren voor Amnesty International vandaag. Door de economische crisis haken heel wat donateurs af.

Inleiding: Ikonen, wat zijn dat?

Ikonen, wat zijn dat? In de basisvergadering van afgelopen november hebben we daar al het nodige over geleerd. Maar niet iedereen van jullie was daar aanwezig en het kan nooit kwaad om het nog een keer te horen. Herhaling is de moeder der kennis!

Zijn ikonen illustraties bij bijbelverhalen? Nee, ikonen spreken een eigen taal, ze hebben een eigen boodschap. Zijn het kunstwerken? Nee, het gaat er niet om of ze mooi zijn, het gaat erom dat ze waar zijn.

De traditie om ikonen te schilderen komt waarschijnlijk uit Egypte. Daar hechtte men grote waarde aan de gestalte, de verschijning van mensen. Denk maar aan de inspanningen die men verrichtte om de gestalte van de overledenen te conserveren. Men dacht: in de gestalte wordt iets zichtbaar van de ziel die erin woont.

Wat is dan die ziel? Is dat niet datgene wat ons verbindt met het grote geheel? Het vermogen ook, dat we in ons dragen, om te gaan beseffen hoe we ons verhouden tot de mensen om ons heen, de geschiedenis, onze herkomst en onze bestemming? De tuin die diep verborgen in ons ligt? Ikonen proberen iets te laten oplichten van het goddelijk licht dat verborgen ligt in de ziel van ieder mens.

Het woord ikoon komt van het Griekse eikoon, wat beeld betekent. God schiep de mens naar zijn beeld maar in Jezus heeft hij ook een menselijke gestalte aangenomen, de zgn. incarnatie. In de Oosterse kerken heeft men hieruit de conclusie getrokken dat mensen dan ook beelden van hem mochten maken. Hij had zelf materie aangenomen, dus met afbeeldingen van materie zou je hem niet ontheiligen.

Paulus schrijft in zijn brief aan de Colossenzen: leg de oude mens af en bekleed u met de nieuwe mens die op weg is naar het ware inzicht, zich vernieuwend naar de eikoon van zijn schepper. De ikoon is dus ook een afspiegeling van het onzichtbare, goddelijke mysterie. Of: het goddelijk licht. We moeten proberen andere mensen en ook ons eigen leven te zien in het goddelijk licht.

Ikonen spelen een onmisbare rol in de orthodoxe liturgie. Bij de doop ontvangen de gelovigen een ikoon evenals bij hun bruiloft en bij hun begrafenis wordt de doopikoon vooruitgedragen.

Ikonen worden door de orthodoxe gelovigen op één lijn gesteld met heilige boeken en met groot respect behandeld, omdat er iets zichtbaar wordt van het goddelijk licht.

Bij ikonen gaat het meestal om het gelaat. De ikoon bij uitstek is dan ook het gelaat van Christus, want daarin licht het gelaat van God op. Dat wil niet zeggen dat wij dat ook kunnen zien.

De ikoonschilder staat voor een welhaast onmogelijke opgave: het weergeven van de goddelijke natuur. Dat kan natuurlijk niet. De orthodoxe Christen gelooft dan ook dat de hand van de ikoonschilder wordt geleid door Gods Geest. Het schilderen van ikonen is als het ware een herhaling van de schepping met het slijk van de aarde. De ikoon wordt geschilderd met natuurlijke grondstoffen, water, eigeel en pigmenten uit de natuur.

Ikonen kun je vinden op plekken die daarvoor bestemd zijn, in ruimtes die bedoeld zijn voor contemplatie, gebed, kloosters en kerken. Ook in Taizé zijn ze aanwezig als bron van meditatie en gebed.

We zingen nu Da pacem cordium, Geef vrede in ons hart.

Zingen: Da pacem cordium

Ikonen, tekenen om geduid te worden

Ikonen hebben ons wat te zeggen, maar doen dat in hun eigen visuele taal. De ikoon is een zichtbaar woord. De ikoon heeft meer zeggingskracht dan woorden. De ikonenschilder schrijft een boodschap. Beeld is immers betrouwbaar en woord is verschillend te interpreteren. Het ikoon voert je naar hoger sferen.

Door contemplatie krijgen de dingen diepte en betekenis. Contemplatie is gericht op het begrijpen van de spirituele betekenis van wat we waarnemen. Contemplatie of meditatie is een proces waar je doorheen gaat (net als bidden). Als het goed is kom je er anders uit dan je erin ging. Alles wat je bezig houdt probeer je achter je te laten en je concentreert je op de kern.

Ikonen kunnen een uitstekend hulpmiddel zijn bij deze contemplatie: zij geven ons toegang tot het geestelijke gebied waarin de werkelijkheid zoals wij die met onze zintuigen waarnemen, wordt overstegen. Dat gebied wordt soms even ervaarbaar in de liturgie en in de ruimte van een Byzantijnse kerk of klooster.

Om ons daarin alvast in te leven gaan we luisteren naar een cd uit het klooster van Chevetogne, waar de monniken nog de traditionele Byzantijnse eredienst beleven.

Cd: chant des Chérubins

Inleiding tot de meditatie van de 1e ikoon

We kijken nu naar de ikoon.

De naam van deze ikoon is het heilig Mandylion. Mandylion betekent sluier of doek. Op dit doek staat het gelaat van Christus afgebeeld.
We gaan hierna een paar minuten kijken naar dit gelaat, in stilte.
Wanneer je lang kijkt naar het gelaat, kan het gebeuren dat er zoiets als een blikomslag komt: het gaat dan niet meer om wat ik zie, het gaat erom hoe ik gezien word. Niet ik kijk naar dat gelaat, maar die ogen kijken mij aan.
Hoe word ik gezien? Zijn er ogen die beter zien wie ik ben dan mijn eigen ogen? Zijn er ogen die zien wat ik nodig heb? De ogen van de ander bepalen wie jij bent. Een ikoon kan een gesprekspartner zijn. Een ikoon kijkt ook naar jou. Hij onthult, zegt, vraagt, enz. Levinas zegt: ”de ogen van de ander, bepalen wat jij bent”. Zo kun je ook jezelf in de spiegel van een ikoon zien.

Het gelaat dat je aankijkt nodigt je uit om helder te gaan zien wat er verborgen ligt- wie je werkelijk bent.

Wat er nodig is voor deze meditatie: laat achter wat je bezig houdt en wat er door je hoofd spookt en maak je open:

Meditatie 1e ikoon

De eerste twee vragen zijn:

Wat zien we?
Wat doet die blik met mij?

We gaan verder:
Lees ik een vraag in de ogen die mij aankijken?
Heeft de ikoon mij iets te melden?

Tot slot:
Hoe word ik gezien?
Wie ben ik werkelijk?

We sluiten dit af met de woorden uit psalm 139

Peil nu mijn hart, o God, en ken mij,
Toets mij en weet wat er in mij omgaat.
Ik ben toch niet op een doodlopende weg?
Leid mij voort op de weg naar mijn bestemming

Lied: Delf mijn gezicht op

Inleiding tot meditatie 2e ikoon

Volgens de traditie laten ikonen zien, wat met woorden niet kan worden gezegd. Deze ikoon verwijst naar het mysterie achter het levensverhaal van Paulus: hoe werd hij wie hij worden moest? Waarop vertrouwde hij? Waaraan ontleende hij zijn zekerheid? Het zijn vragen die ook de toeschouwer zichzelf kan stellen. De ikoon nodigt de kijker uit om over dergelijke vragen te mediteren.
We zien mensen die samen op weg zijn in een wankel, gammel bootje. Je zou haast zeggen: in het schemerdonker, maar in het centrum weerkaatst het stralend witte zeil op een geheimzinnige manier het licht. Welk licht is dat? Is het 'het licht op mijn pad', waarover een psalmdichter schrijft?
Dan zijn er die drie mannen. De reisgenoten zijn op elkaar aangewezen. Mogelijk hebben ze ook de nodige moed moeten verzamelen: want wie de grillen van de zee kent beseft maar al te goed hoe kwetsbaar een mens is op zo'n tocht over de onpeilbare diepten van het water. Het is dan ook de vraag of zo’n broos scheepje wel bestand is tegen de stormen. Hoe ervaren zij de reis?
We zien hoe Paulus probeert te ontwaren wie toch de vreemde gestalte met die ster is aan het roer. Is het misschien Jezus zoals hij in Openbaringen wordt omschreven als de stralende morgenster?
Op de ikoon worden ook drie krachten aangegeven waar een mens het van moet hebben: In de symboliek van de ikoon zijn dat: de dragende kracht (van het water); de stuwende kracht (van de wind); en de kracht van de hand aan het roer die nodig is koers te houden. Er bestaat een verband tussen de tweede en de derde kracht: de wind, die de hoge golven veroorzaakt zorgt er ook voor dat de vaart erin blijft. Zonder voortgang zou ook het roer onbruikbaar zijn.
We gaan nu over tot de meditatie bij de 2e ikoon.

Meditatie 2e ikoon

Tijdens de meditatie kun je je afvragen: wie of wat bepaalt de koers in mijn leven? Waar leidt de tocht heen? Wat is aankomen?

Zoals Paulus gelooft in de leidende hand van Jezus, zo is ook het geloven in jezelf een weg. Je mag jouw weg gaan, in het spoor van jouw verlangen dat diep in jou leeft.

We zingen nu het lied: Dat verlangen dat maar blijft

Lied: Dat verlangen dat maar blijft

Gedicht

Het gedicht van Catharina Visser heeft als titel ikoon. Zoals een ikoon een teken is om geduid te worden, zo zijn wij ook zelf tekenen die geduid mogen worden.

Slotlied: Ga nu allen heen in vrede